Gradaties van vervalsing

Eerst en vooral is het belangrijk in te zien dat er veel vormen en gradaties van vervalsingen bestaan, van het lichtjes bijwerken van een voorts authentiek stuk tot complete totaalvervalsingen. Soms wordt een fossiel met goede bedoelingen bijgewerkt, vb. om een ontbrekend deel in te vullen. Dit gebeurt soms voor stukken die deel uitmaken van een museumexpositie, maar over het algemeen wordt ook dit binnen de wetenschappelijke wereld beschouwd als een ongewenste praktijk. Vaker gebeuren dit soort reparaties om het fossiel mooier te maken, hetzij voor de eigen collectie of vitrine, hetzij om het stuk duurder te kunnen verkopen. Wanneer bij de verkoop de reparatie niet duidelijk vermeld wordt, kan dit zeker als vervalsing beschouwd worden. 

Ook totaalvervalsingen worden soms met de beste bedoelingen gemaakt, vb. als afgietsels bestemd voor educatie, voor tentoonstelling, of gewoon om verhandeld te worden als replica. Soms gaan ook dit soort stukken op de handel een eigen leven leiden, en worden ze uiteindelijk als echt doorverkocht. In andere gevallen bestaan er heuse industrieën, waar totaalvervalsingen als bandwerk worden geproduceerd. Een voorbeeld hiervan zijn de -inmiddels beruchte- trilobietenvervalsingen uit Marokko, waarbij de markten op gegeven momenten bijna letterlijk overspoeld werden door kunsthars. 

Een praktisch overzicht van de gradaties van vervalsing is uitgewerkt door Udo Resch en Klaus Bartl, en is gepubliceerd op de schitterende website van Michael Kipping (aangepast gereproduceerd met permissie). Voor elke categorie wordt een concreet voorbeeld gegeven. Ook combinaties van deze classificaties zijn mogelijk.

 

Conditie	Toelichting
Natuurlijk	Volledig natuurlijk, met uitzondering van maatregelen om de integriteit van het stuk te bewaren (vb. versteviging fragiele matrix).
Bijgewerkt	Uitsluitend onderworpen aan een bewerking van het oppervlak, zoals lichtjes bijkleuren of voorzien van een contrastbevorderende laag. Ook het zeer licht polijsten van het oppervlak om glans te geven valt onder 'bijgewerkt'.
Gerestaureerd	Restauraties op beperkte schaal, zoals het invullen van kleine ontbrekende splinters, breuken of schaaldelen.
Samengesteld	Het correct samenstellen van licht gedisarticuleerde delen van hetzelfde individu, met documentering van de oorspronkelijke toestand van de vondst.
Gereconstrueerd	Het toevoegen van ontbrekende delen die oorsponkelijk niet bewaard zijn gebleven.
Gemanipuleerd	Het bedekken van het fossiel met een gekleurde of bijgewerkte laag, vaak om preparatieschade of ontbrekende delen te verhullen. Sterk gepolijste fossielen kunnen eveneens als 'gemanipuleerd' beschouwd worden.
Gemonteerd	Het samenvoegen van fossielen of delen van fossielen die oorspronkelijk niet bij elkaar gevonden zijn, vaak in een artificiële matrix.
Replica	Vaak een afgietsel van een bestaand fossiel. Replica's zijn perfect legitiem als ze als dusdanig verhandeld worden. Er is enkel sprake van bedrog wanneer de replica wordt voorgesteld als echt.
Kunstwerk	Volledig artificiële totaalvervalsing, niet gebaseerd op een bestaand fossiel.

'Natuurlijk': Deze trilobiet is niet gerestaureerd of behandeld. Alle details zijn anatomisch correct, en het fossiel heeft geen onnatuurlijke glans of kleur.

Voorbeeld van een 'natuurlijk' fossiel.

 

'Bijgewerkt': Het oppervlak van deze ammoniet is gepolijst. Hierdoor is de schaal plaatselijk (vnl. op de ribben) verdwenen, en vertoont het fossiel een onnatuurlijke glans. Ook fijne morfologische details, zoals groeiribbels, zijn gladgeschuurd.

 

Voorbeeld van een 'bijgewerkt' fossiel.

 

'Gerestaureerd': In het voorbeeld hieronder zien we dat de breuken zijn opgevuld met een grijze vuller. Daarnaast is een relatief klein ontbrekend deel van de ammoniet onderaan eveneens aangevuld met dezelfde vuller. In sommige gevallen, maar niet in dit voorbeeld, worden deze aanvullingen ingekleurd zodat ze minder opvallen of zelfs vrijwel onzichtbaar worden. Dit laatste is commercieel interessant, maar wordt doorgaans bij een 'normale' reconstructie niet gedaan. Het is een goede zaak dat duidelijk is welke delen van het fossiel zijn aangevuld. 

 

Voorbeeld van een 'gerestaureerd' fossiel (foto Derschueler).

'Samengesteld': Bij samengestelde fossielen zijn de verschillende onderdelen na preparatie samengezet, mogelijk in een andere positie dan ze gevonden zijn. De onderdelen zijn daarentegen wel samen gevonden en behoren wellicht tot hetzelfde individu. Voorbeelden van samengestelde fossielen treffen we vaak aan in musea. Veel skeletten die je in musea ziet, zijn vaak van verschillende individuen afkomstig (en dus 'gemonteerd'), en hebben vaak de ontbrekende botten aangevuld (en zijn dus ook 'gereconstrueerd' en/of 'gerestaureerd').

Voorbeeld van een 'samengesteld' fossiel.

 

'Gereconstrueerd': Het onderstaande voorbeeld toont de Giraffasaurus brancai zoals deze staat opgesteld in het Natuurhistorisch museum van Berlijn. De expositie van dit museum werkt uitzonderlijk veel met echte specimens, en de Giraffasaurus is geen uitzondering. Ontbrekende stukken van het oorspronkelijk skelet zijn ingevuld met kunststof replica's. Dit fossiel is bijgevolg 'gereconstrueerd', en ook 'samengesteld'.

 

Voorbeeld van een 'gereconstrueerd' fossiel (Foto Axel Mauruszat)

 

'Gemanipuleerd': Van de goniatiet in het voorbeeld is de volledige buitenzijde weggeslepen, waarna het geheel is gepolijst. Dit resulteerd in een beeld van de afzonderlijke kamers, maar de originele morfologie van de schelp en de structuur van de buitenzijde is hierbij volledig verloren gegaan. Dit soort stukken worden vaak verkocht als hebbedingetjes, maar de toegevoegde waarde ervan aan een collectie is erg beperkt. 

 

Voorbeeld van een 'gemanipuleerd' fossiel.

 

'Gemonteerd': Dit voorbeeld is een montage van verschillende trilobieten, sommige authentiek, andere totaalvervalsingen, op een atificiële matrix. De authentieke trilobieten zijn bijzonder ruw geprepareerd, en vervolgens gerestaureerd en plaatselijk gereconstrueerd, wat men wellicht heeft willen verbergen door ze te voorzien van een donkere kleurlaag. Het gaat hier dus om een combinatie van composiet, replica, restauratie, reconstructie en bijgewerkt. In dit geval is geopteerd voor trilobieten die dezelfde ouderdom hebben, waardoor de combinatie van soorten op zich plausibel is. De schikking van de trilobieten op de matrix, allemaal netjes op ongeveer dezelfde afstand, de meest bijzondere soort centraal, is kenmerkend voor dit soort composieten. Er is een duidelijk kleurverschil tussen de matrix rond de centrale 'Dicranurus' (een replica) en de overige matrix. Ook elders op de matrix zijn subtiele kleurverschillen te merken. De volledige matrix is op een onlogische manier voorzien van krassen, wellicht om dit soort overgangen te verbergen. Deze krassen lopen grotendeels evenwijdig met de trilobieten, een richting die eerder onlogisch is zouden het 'echte' preparatiekrassen zijn. De handelaar van dit fossiel gaf overigens wel aan dat het om een composiet ging, maar noemt alle stukken 'authentiek'.

 

Voorbeeld van een 'gemonteerd' fossiel.

 

'Replica': Dit voorbeeld is een replica van Propalaeotherium messelense zoals tentoongesteld in een museumexpositie. De replica zelf is een natuurgetrouw afgietsel van een origineel fossiel. Het gebruik van replica's in exposities is algemeen, op deze manier riskeert men geen schade aan het origineel, dat veilig weggeborgen zit in de wetenschappelijke collectie.  

 

Voorbeeld van een 'replica' (Foto H. Zell).

 

'Kunstwerk': Dit voorbeeld is een totaalvervalsing die op geen enkele manier gebaseerd is op de morfologie van een bestaand fossiel. Het is een beeldhouwwerk dat zeer duur verkocht wordt als een fossiele slang met geneeskrachtige of spirituele eigenschappen (dit bijzonder staaltje van informatievervalsing krijg je er gratis bij). De anatomie klopt voor geen meter, en een fossiele slang met weke-delenbewaring ziet er echt wel anders uit. De geoefende verzamelaar zal zich dus niet snel laten vangen. Toch zijn er voldoende kopers die zich om de tuin laten leiden, getuige de woekerprijzen die voor dit soort 'fossielen' worden gevraagd en het feit dat zich hier een uitgebreide markt rond ontwikkeld heeft. Dat deze markt zich veeleer richt op het esotherische, wellicht in de hoop om kwetsbare groepen aan te spreken, spreekt boekdelen. 

 

Voorbeeld van een 'kunstwerk'.

 

Informatievervalsing: een andere kijk op de zaak

Een ander risico bij het aankopen van fossielen is dat het fossiel niet voorzien is van de nodige informatie (over determinatie, herkomst, etc.), of erger nog, voorzien is van foutieve informatie. Doorgaans ontbreken nauwkeurige en volledige gegevens over de herkomst van een fossiel, niet zelden omdat de verkopers hun handel willen veiligstellen. Wanneer nauwkeurige informatie gegeven wordt, is nog zeer de vraag of deze correct is. Niet zelden wordt als 'vindplaats' de naam van de meest nabije stad opgegeven, waar wellicht de locale markten gesitueerd zijn en waar de fossielen doorverkocht worden van opgraver naar groothandelaar. Dit soort info is vrijwel waardeloos.

Wat je nog minder vaak ziet, is dat de preparatie, conservering en eventuele reparaties gedocumenteerd zijn. Is het fossiel geïmpregneerd en zo ja, welke middelen zijn hierbij gebruikt? Met welke lijm zijn delen van het fossiel aan elkaar gezet, en in welk solvent is deze eventueel op te lossen? Is het stuk ontzilt, en zo ja, is dit grondig genoeg gebeurd?

Aan de andere kant wordt al te kwistig gegoocheld met begrippen als 'uniek', 'pathologisch', 'museumkwaliteit', 'puntgaaf', etc., zonder uitzondering in een poging om de prijs op te drijven. Slechts zelden zijn dit soort adjectieven terecht. Een kwalijke trend hierin is het gebruik van de term 'onbeschreven' of 'undescribed' om de prijs op te drijven. Dit komt neer op een poging om het wetenschappelijk belang van een stuk te gelde te maken. Laat je niet misleiden, zelfs als het een nog onbeschreven soort betreft, is het stuk wellicht niet op een correcte manier opgegraven, en ontbreken de nodige gegevens om het enig wetenschappelijk belang van betekenis te geven.  

Een bijzondere vorm van informatievervalsing is het toewijzen van geneeskrachtige of meta-fysische eigenschappen aan stenen of fossielen. Laat je ook hier niets wijsmaken, geen enkele ernstige studie heeft een dergelijk fenomeen kunnen hardmaken. Binnen dit soort esotherische circuits circuleren bijzonder veel vervalsingen en worden bijna standaard woekerprijzen gehanteerd. Sommige mineralen en gesteenten zijn toxisch, schadelijk of (licht) radioactief en kunnen wel degelijk een effect op de gezondheid hebben, maar dat is een ander verhaal. 

Algemene aandachtspunten voor het herkennen van vervalsingen

Met de opkomst van het internet is ook online een bloeiende handel in fossielen ontstaan. Transacties zijn vaak gebaseerd op foto's. We kunnen zonder twijfel stellen dat de meeste foto's die door handelaren verschaft worden, niet afdoende zijn om de kwaliteit en authenticiteit van een fossiel te beoordelen, tenzij je over een zeer goede kennis over de fossielen in kwestie beschikt. Voor transacties waar geldbedragen van betekenis mee gemoeid zijn, is het fossiel in de hand kunnen hebben een absolute vereiste. Je kan (en moet) natuurlijk ook afgaan op de reputatie van de verkoper. Referenties zijn enkel van betekenis wanneer ze afkomstig zijn van een onafhankelijke derde partij. Daarnaast bieden ook gereputeerde handelaars soms fossielen van bedenkelijke kwaliteit aan. 

Hoe kan je dan zelf een authentiek van een vals fossiel onderscheiden? Of liever: waar moet je naar kijken om een fossiel in één van de hogergenoemde categorieën te plaatsen? Hieronder geven we een aantal algemene tips, maar het komt in grote mate neer op het opbouwen van een goed oog voor details, en van kennis en ervaring met de bewuste fossielen. 

Anatomische correctheid: dit is één van de belangrijkste aandachtspunten, en meteen ook een moeilijke omdat ze een grondige kennis vereist van de fossielen in kwestie. Let zowel op de anatomie in z'n geheel als op fijne details. Hieronder zien we een Paralejurus trilobiet zoals deze wordt aangeboden op een markt.

Deze Paralejurus sleept een hoop onnodige ballast met zich me.

In één oogopslag is duidelijk dat er iets niet klopt aan deze trilobiet. Bij een normaal exemplaar zijn de kop (cephalon) en staart (pygidium) immers even breed. Bovendien heeft deze een segmentje te veel: 11 in plaats van de gebruikelijke 10. Bij deze trilobiet verwachte we de kenmerkende terraslijnen te zien, fijne lijntjes die vooral duidelijk zijn op de kop en staart. De foto is niet goed genoeg om dit te evalueren, maar we zien effectief een spoor van terraslijnen op het pygidium. Op het cephalon zien we ook lijntjes, maar dat zijn krassen van een haastige en ruwe preparatie. Deze trilobiet kunnen we classificeren als 'gemonteerd': het stuk is een samenstelling van onderdelen van minstens twee verschillende individuen.

Materiaalverschillen: Let op afwijkende textuur, structuur, of kleurverschillen in het fossiel zelf of de matrix. Soms kan je kleine belletjes zien die achterblijven na het gieten van de kunsthars. Een te gladde of te ruwe textuur, of een afwijkende glans, kan verdacht zijn, zeker als deze gepaard gaat met het ontbreken van fijne details die je anders zou verwachten. Aan de onderstaande haaientand is stevig wat gips toegevoegd. Deze techniek wordt toegepast om uit een aantal brokstukken een compleet fossiel samen te stellen. In dit geval kloppen de verhoudingen tussen de onderdelen, dus is het mogelijk dat alle brokstukken van dezelfde haaientand afkomstig zijn. 

Hou de muis boven de afbeelding om de kunstmatige vulling te zien (gearceerd).

Matrixeigenschappen: De matrix, het gesteente waarin het fossiel is ingebed, kan ook indicaties opleveren voor eventuele vervalsingen. Kijk hierbij naar de matrix nabij het fossiel, waar kleine kleur- en textuurverschillen een indicatie kunnen zijn van het gebruik van kunsstoffen en vullers. In het onderstaande voorbeeld is er een subtiel kleurverschil merkbaar tussen de ingezette 'trilobiet' en de steen. De trilobiet is een totaalvervalsing. De hele steen is glad gekrast in een poging om deze overgang te maskeren. Dit kan je ook zien aan de anatomie die totaal verkeerd zit. Zo gaan de verschillende segmenten bijvoorbeeld naadloos in elkaar over.

Hou de muis over deze afbeelding om de lijn tussen steen en kunststof te zien.

Bij onderstaande 'trilobiet' hoeven we de scheiding tussen steen en kunstwerk niet eens aan te duiden. Bij het uitharden is de kunststof afgenomen in volume, waardoor een duidelijke krimpscheur zichtbaar is geworden. Ook hier gaat het om een totaalvervalsing, waarbij de anatomie totaal verkeerd zit.

Een duidelijke krimpscheur neemt meteen alle twijfel weg - opnieuw een totaalvervalsing

Meerdere fossielen in verband: stukken met meerdere mooie fossielen in dezelfde matrix (een 'associatie') kunnen erg interessant zijn. Ook commercieel zijn dit soort stukken gevraagd, waardoor het gebeurt dat fossielen die los van elkaar zijn gevonden, samen gepuzzeld worden tot valse associaties of composieten, in een deels of geheel kunstmatige matrix. Het kan hierbij ook gaan over losse onderdelen die tot 1 fossiel worden samengesteld, zoals bijvoorbeeld een 'kaak met tanden' die bestaat uit losse tandkronen en visbeenderen. 

Vaak echter, slaagt men er niet in om een coherente puzzel te maken. Zo'n samengesteld fossiel bevat dan fossielen uit verschillende tijdvakken die nooit samen gevonden kunnen worden. Of wat te denken van een 'kaak' met tanden die tot verschillende diersoorten behoren?

Het onderstaande voorbeeld is helemaal dubbelop, want het is een composiet van 3 totaalvervalsingen van trilobieten. Deze moeten een Crotalocephalina, een Zlichovaspis, en een Walliserops voorstellen. Deze laatste wordt echter niet gevonden in associatie met de twee andere. Dat gegeven alleen al zou je moeten doen afzien van aankoop, maar het vereist wel kennis van de verschillende fauna's, en dat is niet steeds evident. Maar ook de matte, korrelige textuur van de trilobieten klopt niet. De vorm van de trilobieten is niet wat het moet zijn (in het bijzonder de vork van de Walliserops) en de stekels zijn niet fijn of spits genoeg. Dat laatste is een duidelijke hint dat de stekels uit kunststof bestaan. Het is erg moeilijk om mooie, gelijkmatig toelopende stekels manueel na te maken. De trilobieten liggen wel erg mooi gespreid over de steen. Bij echte associaties is dat zelden het geval, en liggen de fossielen tegen of over elkaar, en zitten er vaak ook andere resten in de steen. Ook hier is de gehele matrix bedekt met 'preparatiekrassen', met de bedoeling om lijmnaden en overgangen te maskeren. Toch zie je kleurverschillen tussen de matrix in de onmiddellijke nabijheid van de trilobieten, en de overige matrix. Over de 'schorpioen' rechtsonder zullen we maar zwijgen...

De prijs: de prijs kan soms een indicatie geven dat er iets niet klopt. Hoewel voor vervalsingen doorgaans in verhouding erg veel geld wordt gevraagd, is het vaak een stuk minder dan voor een origineel. Het is immers vaak de bedoeling een snelle beslissing uit te lokken door een 'goede deal' voor te spiegelen. Vind je een prijs erg laag, wees dan op je hoede.

Overig aanbod: kijk ook naar het overige aanbod van dezelfde verkoper. Zitten daar verdachte stukken tussen, zie dan af van verkoop. Let ook op repetitieve stukken: vaak wordt voor afgietsels dezelfde mal gebruikt. Een aanbod van verschillende nagenoeg identieke stukken kan ook wijzen op vervalsing. 

 

Testen van vervalsingen

Er bestaat geen sluitende test waarmee je eender welke vervalsing kan opsporen. Wel worden soms een aantal algemene testen genoemd, waarmee mogelijk een aantal vormen van vervalsingen te ontdekken zijn. Er zijn een aantal kanttekeningen te plaatsen bij dit soort 'algemene' tests. Ten eerste kan je stellen dat de kans op een vals negatief nooit uit te sluiten is. Wanneer deze tests positief zijn, kan je met grote zekerheid stellen dat er iets niet klopt. Maar wanneer de test negatief is, biedt dit geen garantie dat het stuk niet vervalst is. Een tweede kanttekening is dat het toepassen van deze tests zelden discreet kan gebeuren, en door de handelaar mogelijk kan opgevat worden als een blijk van wantrouwen of belediging. Tot slot zijn dit soort tests niet uit te voeren wanneer je het fossiel vanop afstand (vb. over het internet) aankoopt.

De 'hete naald'-test: deze test bestaat erin een metalen naald te verhitten tot boven het smeltpunt van de kunststof die bij de vervalsing is gebruikt. De punt van de hete naald kan je vervolgens in de kunststof drukken. Hierbij neem je een vervorming, verkleuring en/of brandgeur waar. Voorwaarde is natuurlijk dat de naald heet genoeg is.

UV licht: Sommige kunststoffen lichten duidelijk op of verkleuren onder UV licht. Dit is een relatief eenvoudige test, mits men over een geschikte uv-lamp beschikt. Dit soort lampen zijn redelijk prijzig in aanschaf.

Soortelijk gewicht: Als het fossiel is opgebouwd uit een homogene vaste stof, zoals barnsteen, kan een test van het soortelijk gewicht soms uitsluitsel geven. Het soortelijk gewicht is de ratio tussen gewicht en volume, en is temperatuursafhankelijk, dus doe te test bij de temperatuur die vermeld is bij de dataset die je als referentie gebruikt (typisch kamertemperatuur, ca. 20° C). Het gewicht bepaal je met een nauwkeurige weegschaal (voor grotere stukken volstaat een keukenweegschaal). Het volume kan je bepalen door het stuk onder te dompelen in water in een container met rechte wanden en het peil voor en na te registreren.

Solvent: Vaak worden bijgewerkte delen of totaalvervalsingen geverfd om de kleur te laten overeenkomen met de kleur van een authentiek fossiel. De meeste van deze kleurstoffen laten zich vlot oplossen in een solvent als aceton. Een druppeltje aceton op een wattenstaafje en even wrijven is voldoende, als er een kleur meekomt dan is er iets mis. Hou er rekening mee dat ook authentieke stukken soms bijgekleurd worden, vb. om preparatiekrassen te verbergen.

In het onderstaande voorbeeld is de breuk bij het splijten recht door de vis gegaan, en zijn slechts een beperkt aantal botjes, vnl in kop en staart, nog aanwezig. De matrix is gebleekt en de vis is bijgeverfd. De kleur is onnatuurlijk bruin en volledig egaal, en de vorm van de vinnen klopt niet. Een badje in aceton of een soortgelijk solvent maakt snel duidelijk dat het fossiel meer een afdruk is dan wat anders. Een snelle veegtest met een drupje acetone (of nagellak-remover) op een wattenstaafje had wellicht meteen een bruine kleur op het wattenstaafje opgeleverd. Maar het is doorgaans niet aangewezen dit soort testen zonder meer op een beurs te gaan uitvoeren.

Vissen worden vaak letterlijk in de verf gezet. Hou de cursor over de afbeelding om het resultaat na aceton-bad te zien.

Het mag duidelijk zijn dat de toepassing van dit soort testprocedures niet steeds evident is. Echter, wanneer je op het punt staat een behoorlijk bedrag neer te leggen voor een fossiel, is het niet onredelijk dat de handelaar zou toelaten dat je het stuk op een discrete manier (vb. achter de schermen) aan een aantal niet-destructieve tests kan onderwerpen, of minstens eens goed kan bestuderen. Zorg dat je steeds een loupe op zak hebt, en dat er voldoende licht is, bij voorkeur daglicht. Hou in het achterhoofd dat, als je over voldoende ervaring beschikt, het buikgevoel één van de beste tests is. Heb je het gevoel dat er iets niet pluis is aan het fossiel, zie dan af van aankoop, ook al is de deal erg aantrekkelijk.

 

Bijkomende info en voorbeelden van courante vervalsingen

• Trilobieten
• Vissen
• Reptielen
• Inclusies in barnsteen

Met dank aan Gunther, Aaron, Mendel en Nikola voor het leveren van of verwijzen naar voorbeelden, en aan Michaël Kipping van www.trilobita.de voor het beschikbaar maken van het schema. En natuurlijk een dikke knuffel aan de twijfelachtige handelaars wiens foto's we hier -zonder bronverwijzing- presenteren ter lering ende vermaeck.